Wat maakt een boek Oegandees, Braziliaans of Kiribatisch?

Een van de eerste vragen die ik moest beantwoorden zodra ik had besloten om een boek uit elk land ter wereld te lezen, is wanneer een boek nou eigenlijk Italiaans, Panamees of Namibisch genoemd kan worden. Moet de auteur in het land geboren zijn? Er lange tijd gewoond hebben? Of moet het verhaal er gesitueerd zijn?

Bij de term ‘papieren wereldreis’ denk je misschien al snel aan het laatste criterium. Als een verhaal niet plaatsvindt in een bepaald land, hoe kan ik dan zeggen dat ik er op papier doorheen ben gereisd? Maar met dit criterium zou ik wel eens tegen praktische problemen kunnen aanlopen. Waarschijnlijk zal het al moeilijk genoeg zijn om verhalen te vinden uit sommige minilanden en eilandstaten – ooit gehoord van literatuur uit Tuvalu, San Marino of de Seychellen? De eis dat het boek zich in die landen moet afspelen, zou de zoektocht wel eens onmogelijk kunnen maken.

Bovendien gaan we er meestal van uit dat de nationaliteit van een boek niet wordt bepaald door de locatie van het verhaal maar door de afkomst van de auteur. Zo is Het tegenovergestelde van een mens een Nederlandse roman omdat Lieke Marsman Nederlands is. Het feit dat het verhaal zich deels in Italië afspeelt, doet daar niks aan af.

Dit criterium past ook beter bij mijn project. Op deze manier zal Hemingways korte verhaal The Snows of Kilimanjaro uitgesloten zijn als mijn keuze voor Kenia en zal ik een boek moeten zoeken dat daadwerkelijk door een Keniaan geschreven is.

Wat mij betreft vereist dat niet dat de auteur daar geboren is, maar wel dat zij of hij een sterke band heeft met het land. Het concept ‘nationaliteit’ is immers complex en er zijn talloze schrijvers die niet simpelweg één enkel thuis hebben maar uit meerdere landen afkomstig zijn. Mensen laten zich niet krampachtig in hokjes proppen.

En misschien moet je dat met boeken ook niet proberen. Wellicht is het onrealistisch om een boek één enkele nationaliteit toe te kennen. Misschien zal ik wel een Kameroense roman lezen die ook Amerikaanse trekken heeft, zoals Imbolo Mbue’s Behold the dreamers, of een Canadees boek dat ook een beetje Indiaas is, zoals Yann Martels Life of Pi.

Sommigen denken zelfs dat we nog verder zouden moeten gaan en het begrip ‘nationaliteit’ radicaal zouden moeten afschaffen. Dat stelt auteur Taiye Selasi voor in een sterke TED-talk. Ze vertelt hoe ze tijdens de boektournee voor haar roman Ghana must go bij elk evenement werd geïntroduceerd als Ghanese, Nigeriaanse, Engelse of Amerikaanse auteur, terwijl ze eigenlijk vond dat het allemaal gelogen was. Volgens haar roept het antwoord op de vraag ‘Waar kom je vandaan?’ enkel clichés op en vertekent het de werkelijkheid. Een Mexicaanse tuinier in Amerika en een Nepalese huishoudhulp in Delhi hebben bijvoorbeeld meer gemeen dan je op basis van hun nationaliteit zou denken. Volgens Selasi zouden we daarom niet moeten vragen waar iemand vandaan komt, maar waar diegene een local is. Niet landen, maar concrete plaatsen – dat is waar het echte leven zich afspeelt. Zelf is Selasi bijvoorbeeld niet Ghanees of Nigeriaans, maar een local in New York, Rome en Accra.

Wellicht heeft Selasi gelijk en zal ik geen auteurs lezen uit Argentinië, Zuid-Korea of Marokko maar uit Córdoba, Seoul of Fez. In ieder geval zal het een veel interessantere verzameling zijn dan de boeken die ik tot nu toe altijd las.