Waarom ik de komende tijd alleen nog vrouwen zal lezen

Elke reiziger weet dat je onderweg soms even moet bijsturen. Al heb je de perfecte route uitgestippeld en stapels reisgidsen gelezen, soms loopt alles anders dan verwacht. Na tweeëndertig landen en evenzoveel boeken kan ik je vertellen: bij een papieren wereldreis gaat het niet anders.

Wie al sinds januari meereist, weet dat mijn boekenkast voor het begin van dit project werd gedomineerd door de witte, westerse man. Om precies te zijn: 78% van de auteurs in mijn boekenkast was man, 88% kwam uit Europa, Noord-Amerika of Australië en 95% was wit. Ik had een spoedcursus wereldliteratuur nodig. Niet de ‘wereld’-literatuur die bestaat uit Tolstoj, Hemingway en Márquez, maar de wereldliteratuur die daadwerkelijk de wereld weerspiegelt.

Sterker nog: aangezien de Tolstojs en Hemingways van deze wereld al meer dan genoeg plek hadden veroverd in mijn boekenkast, zou ik extra veel vrouwen lezen en extra veel schrijvers van kleur. Weg met de canon; op naar onbekende meesterwerken.

In Angola bleek al dat dit makkelijker is gezegd dan gedaan. Om de een of andere reden zag ik alle minder bekende Angolese schrijvers van kleur over het hoofd en koos ik voor een van de bekendste witte schrijvers uit het land. Het is net alsof de canon de dreiging aan voelde komen en zijn vingers stevig om mijn boekenplanken klemde, vastbesloten om zoveel mogelijk territorium voor zichzelf te houden.

Pas vorige week ontdekte ik hoe sterk zijn greep is. Ik was in het zuidelijkste puntje van Afrika aangekomen en besloot nog eens terug te blikken op alle boeken die ik tot dan toe had gelezen – tweeëndertig stuks in totaal. Ik had al die tijd consequent naar literatuur van vrouwen gezocht en alhoewel ik die niet altijd had gevonden, verwachtte ik toch dat tenminste vijfentwintig van de tweeëndertig boeken door vrouwen geschreven waren. (Dat zou trouwens 78% zijn, een mooie symbolische tegenhanger van het eerdere percentage mannen.)

Maar het waren er geen vijfentwintig.

Het waren er veertien. Geen 78%, maar 44%. Ik telde nog een keer, en nog eens, maar het resultaat bleef hetzelfde. Zou de literatuur zo worden gedomineerd door mannen dat ik zelfs in een project waarin ik nadrukkelijk op zoek ga naar extra veel vrouwen, niet verder kom dan 44%? Waar zijn alle vrouwen uit de wereldliteratuur?

Een minderheid in een minderheid

Het kan natuurlijk dat ik niet goed genoeg gezocht heb. Zoals ik de Angolese Agostinho Neto en Sousa Jamba heb gemist, kan ik ook boeken van vrouwen over het hoofd hebben gezien. Bovendien heb ik twee keer voor een man gekozen terwijl ik wist dat er een boek van een vrouw beschikbaar was – bijvoorbeeld omdat ik graag iets in het Nederlands wilde lezen. Toch zijn die redenen niet voldoende om het hoge percentage mannen te verklaren.

Dus ging ik op onderzoek uit. Wat blijkt: het gebrek aan vrouwen in vertaling is een bekend probleem in de literaire wereld. In 2013 schreef auteur en vertaler Alison Anderson op Words Without Borders dat vrouwen systematisch ondervertegenwoordigd zijn op het gebied van vertalingen en vertaalprijzen. Meytal Radzinski, boekenblogger en promovendus in de biochemie, merkte hetzelfde probleem op en rekende hier en hier uit dat minder dan 30% van de Engelstalige vertaalde literatuur is geschreven door vrouwen. Er worden al relatief weinig boeken in het Engels vertaald, dus vrouwen in vertaling zijn een minderheid in een minderheid. (Ik verwacht dat de situatie in Nederland niet veel beter is – zie hier alvast wat anekdotisch bewijs.)

Uit protest richtte Radzinski in 2014 Women in Translation Month op, die komende augustus voor de vierde keer gevierd wordt. De maand is bedoeld om vertaald werk van (trans) vrouwen en non-binaire personen onder de aandacht te brengen, bijvoorbeeld door extra veel van hun boeken te lezen. Het initiatief werd een daverend succes en kreeg navolging van talloze lezers, literaire tijdschriften en uitgevers.

Sindsdien verschijnt het ene na het andere initiatief ter ere van vrouwen in vertaling. De Universiteit van Warwick richtte in 2017 de Warwick Prize for Women in Translation op, de eerste literaire prijs in deze categorie. Literatuurwetenschapper Helen Vasallo lanceerde eerder dit jaar haar project Women Writing Women Translating Women, waarin ze onderzoek doet naar het waarom achter de statistieken. Er zijn zelfs papieren wereldreizigers die zich uitsluitend op vrouwen richten: vorige maand startte schrijver en journalist Sophie Baggott haar blog Reading Women Writers Worldwide en ook Meytal Radzinski zelf verzamelt vertaalde literatuur van vrouwen van over de hele wereld. Langzaamaan ontstaat er een revolutie binnen de vertaalde literatuur.

Even bijsturen

Het zijn belangrijke projecten, want om echte veranderingen te veroorzaken, zijn dit soort initiatieven broodnodig. Mijn reis laat immers zien hoe koppig de canon is en hoe moeilijk het kan zijn om aan zijn greep te ontsnappen. Ik blijf maar denken aan de vrouwen uit Mali, Burkina Faso en Congo-Kinshasa die ik hierdoor heb gemist – vrouwen die waarschijnlijk sowieso niet vaak genoeg gehoord worden.

Het feit dat ik maar veertien vrouwelijke auteurs heb gelezen in een project dat juist bedoeld was om extra veel vrouwen te lezen, is onaanvaardbaar. En dus blijft er maar één optie over: ik sluit mij aan bij de revolutie. Als het even kan, zal ik de komende tijd alleen vrouwen lezen.

Het zal de zoektocht niet makkelijker maken. Gezien de moeite die het kost om überhaupt een Engels- of Nederlandstalig boek te vinden uit landen zoals Monaco, Andorra en Sao Tomé en Principe, lijkt het onbegonnen werk om uit elk land ter wereld een boek van een vrouw te vinden. En wellicht is dat inderdaad onmogelijk. Maar ik ga kijken hoe ver ik kom.

Om de kans van slagen zo groot mogelijk te maken, zal ik de regels van het project een beetje veranderen. Ten eerste zal ik me voortaan niet langer tot fictie beperken, maar ook non-fictie lezen. Gezien de vervagende grenzen tussen de twee genres zal dat geen al te grote verandering zijn. Ten tweede zal ik alles lezen wat ik maar te pakken kan krijgen, ook als het niet in boekvorm beschikbaar is. Het zou goed kunnen dat er in sommige landen alleen een verhaal in een bloemlezing te vinden is. Dat is geen probleem – als dat verhaal ondanks alle barrières voor vrouwen in vertaling toch is gepubliceerd, is het waarschijnlijk steengoed. Ik kan me zelfs voorstellen dat er in bepaalde landen niets anders te vinden is dan een online gepubliceerd gedicht. Ook dat vind ik niet erg – soms betekent een goed gedicht de hele wereld.

Het punt

Ik hoop dat voor iedereen duidelijk is dat dit nieuwe plan niet voortkomt uit een afkeer van literatuur geschreven door mannen. Hoe zou dat ook mogelijk zijn, gezien die 78%? Ook de afgelopen zes maanden las ik mannelijke auteurs die ik niet had willen missen. Moussa Diagana’s toneelstuk The Legend of Wagadu as seen by Sia Yatabere heeft een energie, een levendigheid en een boodschap die ik nooit zal vergeten. Bai T. Moores Ebony Dust, die oude, vergeelde dichtbundel uit Liberia vol lyrische natuurbeschrijvingen, politieke protesten en alles daar tussenin, is nog steeds één van de meest bijzondere dichtbundels die ik ooit las. En Juan Tomás Ávila Laurels By Night the Mountain Burns, dat ontroerende, onconventionele verhaal over een klein eiland in de Atlantische oceaan, hoort bij mijn favoriete romans van het afgelopen halfjaar.

Het punt is niet dat ik mannen wil negeren.

Het punt is dat ik vrouwen al bijna dertig jaar negeer. Het is tijd om te horen wat zij te zeggen hebben.

Foto: Daniel Gonzalez via Unsplash (bijgesneden)