Botswana: tranen met tuiten

Voorbij de horizon koos ik puur op basis van de auteur, want Unity Dow (1959) is niet zomaar een schrijver, ze is een fenomeen. Niet alleen is ze de eerste vrouwelijke rechter van de Hoge Raad in Botswana, maar ook zet ze zich onvermoeibaar in voor mensenrechten – CNN noemde haar in 2012 een ‘fearless legal eagle’. Haar carrière is een aaneenschakeling van revoluties. In 1991 spande ze met succes een rechtszaak aan tegen de staat vanwege de patriarchale burgerschapswet die voorschreef dat alleen mannen het Botswaanse burgerschap aan hun kinderen konden doorgeven. In 2006 was ze een van de drie rechters die bepaalden dat de San, de oorspronkelijke bewoners van onder andere het Central Kalahari Game Reserve, officieel mochten terugkeren naar het land van hun voorouders. En in 2014 verdedigde ze met succes LeGaBiBo (‘Lesbians, Gays and Bisexuals in Botswana’), de eerste LHBTI-organisatie van het land. LeGaBiBo werd jarenlang tegengewerkt door de overheid, maar kreeg door deze baanbrekende rechtszaak toestemming om zich officieel te registreren. Tussendoor schreef Dow, die het recht in 2013 inruilde voor de politiek, maar liefst vijf boeken. Wie zou die nu niet willen lezen?

Dows enige in het Nederlands verschenen boek is haar debuutroman Far and Beyon’ (2000), door Wim Scherpenisse vertaald als Voorbij de horizon (2004). Het is het weergaloze verhaal van de rebelse Mosa, die vastbesloten is om het patriarchaat omver te werpen en ‘voorbij de horizon’ te gaan.

Tegelijkertijd is Voorbij de horizon ook het verhaal van Mosa’s familie. Dow weeft verschillende verhaallijnen aan elkaar tot een complexe roman waarin verdriet, familiebanden en tradities een grote rol spelen. Ze verbeeldt de wanhoop van Mosa’s alleenstaande moeder Mara, die in één jaar twee van haar zoons moet begraven. Ze beschrijft hoe Mosa en haar broer Stan, die door alle gebeurtenissen uit elkaar zijn gegroeid, weer dichter bij elkaar komen. En ze laat zien hoe traditie kan botsen met moderniteit, bijvoorbeeld wanneer Mara zich beroept op waarzeggers en versterkingsrituelen om de vloek die op haar gezin rust op te heffen, terwijl Mosa en Stan weten dat hun broers in werkelijkheid zijn gestorven aan aids.

Soms slaat Dow opeens een zijspoor in of springt ze schijnbaar uit het niets naar een nieuwe verhaallijn. Misschien had de roman strakker kunnen zijn als er meer in was gesneden; aan de andere kant had ik geen woord willen missen.

Mosa’s verhaal is uiteindelijk het belangrijkste. Ze groeit op in een traditioneel, patriarchaal dorp waar meisjes moeten schoonmaken en jongens mogen buitenspelen, waar de status van mannen zo hoog is dat zelfs gewonde vrouwen hun stoel aan een man moeten afstaan en waar geweld tegen vrouwen zo normaal is dat het zo goed als aangemoedigd wordt. Buiten het dorp is de situatie niet veel beter – het land wordt geregeerd door corrupte machthebbers en hun onderdrukkende wetten. Voorbij de horizon is de geschiedenis van Mosa’s verzet. Om de noodzaak van dat verzet kracht bij te zetten, overlaadt Dow de lezer met voorbeelden van misbruik en discriminatie. Tijdens het lezen moest ik, in Mosa’s woorden, ‘de volle portie neerslachtigheid incasseren’. Meer dan eens resulteerde dat in tranen van machteloze woede.

Toch is er in Voorbij de horizon ook veel om te lachen, niet in de laatste plaats vanwege de vindingrijke listen die Mosa steeds verzint om onder onrechtvaardige regels uit te komen. Daarnaast is er een komische scène waarin Mosa’s Amerikaanse wiskundeleraar haar dorp bezoekt en zich geen raad weet met de traditionele gebruiken, en soms is Dows originele beeldgebruik zo raak dat het een spontane lach uitlokt.

Voor de lezer die wel wat extra kracht kan gebruiken, staat de roman bol van de woedende feministische tirades. Soms zijn die donderpreken een beetje formeel van toon, maar ze slaan wel stuk voor stuk de spijker op de kop – Mosa weet waarover ze het heeft.

Wanneer ze op school lastiggevallen wordt door natuurkundeleraar Merake, die door de leerlingen ‘Bones’ genoemd wordt, neemt Mosa’s verzet steeds serieuzere vormen aan. Ze is in het verleden misleid en misbruikt, en heeft zich voorgenomen dat niemand haar ooit nog zal dwingen iets te doen waartoe ze niet bereid is. Samen met een groep gelijkgestemde meisjes besluit ze een groots protest op te zetten tegen Bones’ machtsmisbruik.

Ik zal niet te veel over hun plan onthullen, behalve dan dat het onnoemelijk moedig, origineel en grensverleggend is. Ik heb het boek huilend uitgelezen. Dit keer waren het geen tranen van woede, maar eerder #HomeToVote-tranen: tranen vanwege de grootsheid van een revolutie die in gang werd gezet door één enkel schoolmeisje. Mosa verdient een plek naast alle grote heldinnen uit de wereldliteratuur. Ze is even daadkrachtig, onverschrokken en fearless als Dow zelf.