Togo: woorden als hangsloten

Als papieren wereldreiziger heb je in Togo niet veel te kiezen, tenzij je Frans spreekt of non-fictie leest. Ik googelde de ene na de andere Togolese auteur, en alhoewel dat interessante titels opleverde (zoals Tété-Michel Kpomassies An African in Greenland), kon ik in eerste instantie geen enkel Engels- of Nederlandstalig fictief verhaal vinden. Toen ik uiteindelijk toch een vertaalde roman tegenkwam – Kossi Efoui’s The Shadow of Things to Come – bestelde ik het boek dan ook direct. Pas toen ik vorige week de eerste bladzijde omsloeg, realiseerde ik me dat ik was vergeten te lezen waar het verhaal precies over ging. Zo belandde ik, geheel onverwachts, in een Orwelliaanse nachtmerrie.

The Shadow is de vierde roman van Kossi Efoui (1962), die filosofie studeerde aan de universiteit van Lomé, de hoofdstad van Togo, maar inmiddels in Frankrijk woont – op zijn achtentwintigste moest hij zijn moederland ontvluchten vanwege zijn politiek activisme tegen het onderdrukkende regime van Gnassingbé Eyadéma. Efoui is vooral bekend van zijn toneelstukken en essays, maar heeft ook een aantal romans op zijn naam staan. Deze roman verscheen oorspronkelijk in 2011 als L’Ombre des choses à venir en werd door Chris Turner (weer een vertaler op de voorkant!) vertaald als The Shadow of Things to Come (2013).

Het verhaal begint in een donkere, maanverlichte kamer, waar een man wacht tot hij zijn land kan ontvluchten – of tot hij opgepakt wordt door soldaten. In de tussentijd vertelt hij het verhaal van zijn geboorteland, dat al sinds zijn jeugd in een grimmige staat van chaos verkeert. De verteller groeide op in de koloniale periode, waarin er geplunderd werd en mensen zomaar verdwenen of verbannen werden naar ‘the Plantation’. Ondertussen werd constant dezelfde angstaanjagende mantra herhaald: ‘On account of the circumstances, prepare yourself to be temporarily removed from your nearest and dearest’. De verdwenen mensen, waaronder de vader van de verteller, werden ‘the temporarily removed’ gedoopt.

Inmiddels is het koloniale regime overwonnen, maar heeft het leger dat eerst voor vrijheid vocht zich gericht tegen de inheemse bevolkingsgroepen aan de grens. Zij leven namelijk in het bos en daar bevindt zich ‘the commodity’, de kostbare vloeistof die behandeld wordt als God wiens gewone naam – Olie – niemand zomaar uitspreekt.

Efoui schrijft met een sobere, minimalistische stijl en laat sommige passages steeds weer terugkeren. Zijn Orwelliaanse taal – de koloniale periode heet ‘the Time of Annexation’, de oorlog tegen de bevolkingsgroepen in de bossen ‘the Frontier Challenge’ en de raad die onregelmatigheden opspoort ‘the Behavioural Council’ – laat zien hoe het dictatoriale regime gebruikmaakt van eufemismen om de taal te manipuleren. De verteller, die niet toevallig gedurende de hele roman naamloos blijft, vecht niet alleen tegen onderdrukking, maar ook tegen het verlies van betekenis. Hij zoekt toevlucht bij zijn mentor en ‘laughing master’ Axis Kemal, een excentrieke boekverkoper. ‘They aren’t always going to put words on things the way padlocks are put on doors’, probeert Kemal hem gerust te stellen. Zelf begraaft Kemal zich in woordenlijsten, in een laatste poging om ergens betekenis te vinden. Van symbolen en synoniemen tot zeldzame woorden en eigennamen – hij leest het ene na het andere woordenboek, ‘without any particular aim in mind, except to lose himself in the jungle of meanings’.

Vastbesloten om te ontsnappen aan de oorlog die geen oorlog genoemd mag worden, besluit de verteller te vluchten. Voorbij de grens wonen de mysteriuze krokodillenmensen, die hun leefruimte delen met – jawel – krokodillen, maar die ook vluchtelingen opnemen. Op hen wacht hij in de donkere, maanverlichte kamer – hopend gered te worden, vrezend dat de soldaten zullen aankloppen.

Alhoewel ik niet meer weet wat ik verwachtte toen ik The Shadow of Things to Come bestelde, weet ik wel dat het niet deze ontluisterende, uitgebeende Orwelliaanse dystopie was. Zo zie je maar weer: als papieren wereldreiziger weet je nooit waar je terechtkomt.