Wie heeft meegerekend, weet dat iemand die 197 boeken wil lezen in 23 maanden, een tempo van ongeveer twee boeken per week moet aanhouden. Dat betekent dat ik inmiddels mijn elfde boek gelezen had moeten hebben (uit Senegal). Die bestemming zal ik echter pas over een aantal weken bereiken, want in mijn eerste echte reismaand liep ik meteen al flinke vertraging op. Ironisch genoeg kwam het oponthoud in mijn papieren wereldreis door de voorbereidingen van een fysieke wereldreis – of in ieder geval een reis naar de andere kant van de wereld. De komende zes maanden zal ik in Australië zijn voor mijn promotieonderzoek. En terwijl ik druk bezig was met papierwerk, regelzaken en uitvinden hoe ik in godsnaam ongeveer veertig niet als e-book te verkrijgen boeken uit Afrika in mijn koffer kon proppen, kwam het lezen op een laag pitje te staan. Daarom ben ik pas in Monaco, waar ik een boek las van Armand Gatti.
Om de een of andere reden staat Gatti bekend als Franse auteur, wellicht omdat hij daar lange tijd woonde en werkte of omdat hij in de jaren zestig de meest succesvolle Franstalige toneelschrijver was. Toch is hij in Monaco geboren en verhuisde hij pas na zijn middelbareschooltijd aan het Monaco Lycée naar Frankrijk. Waarschijnlijk kende hij Monaco dus als zijn broekzak (de ministaat is immers niet veel groter).
Ik hoop daarom dat hij het niet erg gevonden zou hebben dat ik hem heb uitgekozen als mijn Monegaske auteur. Er was namelijk niet veel andere keuze. Of eigenlijk: géén andere keuze. Met 2,02 vierkante kilometer is Monaco het kleinste land dat ik tot nu toe ben tegengekomen, en alhoewel het dwergstaatje met bijna 39.000 inwoners wel het meest dichtbevolkte land ter wereld is, levert dat blijkbaar toch niet zoveel schrijvers op. Vertaalde auteurs zijn er nog minder: alleen Gatti’s werk kon ik in het Engels vinden.
Gatti was journalist, scenarist en dichter en schreef bovendien meer dan vijftig toneelstukken. Twee van die toneelstukken werden gebundeld in het boek van mijn keuze, dat de zakelijke titel Two plays draagt. Het gaat om The Seven Possibilities for Train 713 Departing from Auschwitz (uit het Frans vertaald door Teresa Meadows Jillson) en Public Song Before Two Electric Chairs (vertaald door Jillson en Emmanuel Deleage).
In de inleiding schrijft Jillson dat Train 713 zijn oorsprong vond in Gatti’s eigen oorlogservaringen, die begonnen toen hij zich na zijn middelbareschooltijd aansloot bij het Franse verzet. Hij werd opgepakt en veroordeeld tot dwangarbeid, maar wist te ontsnappen en vocht uiteindelijk mee met de Britse Special Air Service. Toen hij na afloop van de oorlog journalist werd, brachten zijn eerste verhalen hem terug naar voormalige concentratiekampen. Daar interviewde hij de ‘displaced persons’, mensen die in de kampen waren achtergebleven en nergens heen konden. Die interviews zetten hem aan tot het schrijven van Train 713.
De treinreizigers van trein 713 bestaan uit vijf groepen mensen die geen thuis hebben, zoals Joden uit de getto’s, Roma, en kinderen die geboren zijn in de kampen. Vergezeld door een monteur en twee Sovjet controleurs reizen ze kriskras door Europa, op zoek naar een land dat hen op wil nemen. Allemaal zijn ze blind, als een spiegeling van de onzichtbaarheid van deze groepen zelf.
Volgens de personagelijst representeert elke groep een mogelijkheid, zoals de mogelijkheid van het Boek (de Joden) of de mogelijkheid van een jeugd in Auschwitz (de kinderen). Maar die mogelijkheden bevatten weinig hoop voor de toekomst. Zelfs als Hitler is overwonnen, slagen de Sovjet controleurs (Galina en Folk Stotsky) en de monteur er niet in om de treinreizigers op te vrolijken:
Galina: The war is over.
Folk Stotsky: We have won the war!
Django: What’s this all about?
They are all motionless – as if petrified by the news.
Mechanic: That’s all the effect it has on you?
Randal: What does it change for us?
Oorlog of niet, het lijkt inderdaad weinig uit te maken voor de vijf groepen. Ze zijn eeuwige buitenstaanders, hebben geen familie die op hen wacht en kunnen nergens naartoe. Wanneer duidelijk wordt dat geen enkel land hun een thuis wil bieden, lijkt het op een gegeven moment zelfs alsof de trein terug naar Auschwitz rijdt. Zo balanceren de vijf groepen op het randje van het bestaan:
Korri: A blind person who has survived the camps, that doesn’t exist.
Everyone: So do we exist?
Het is een schokkend verhaal, dat Gatti op experimentele wijze in toneelvorm giet. Ook het tweede toneelstuk heeft een innovatieve vorm. Public Song vertelt het verhaal van twee Italiaanse immigranten die in de Verenigde Staten in de gevangenis zitten, ter dood veroordeeld voor een bomaanslag die ze niet hebben gepleegd. Het is een gefragmenteerd en complex stuk met een ingewikkelde setting: het vindt plaats in vijf theaters in vijf verschillende steden in Europa en Amerika, die zich allemaal tegelijkertijd op het toneel lijken te bevinden. Volgens de inleiding van Jillson kwam dat experiment Gatti op veel kritiek te staan.
Jillsons beschrijvingen van de acteurs, hun spel en het decor benadrukken dat een toneelstuk op papier een beperkte ervaring biedt. Daarom blijf ik na het lezen van deze stukken achter met één vraag: hoe zouden ze er in het theater uitgezien hebben?
2 Reacties
Wat een triest en beklemmend boek. Dat alles van je afgepakt is, en dat je daarna aan je lot wordt overgelaten. En dat je onschuldig veroordeeld wordt, en met geen mogelijkheid daar iets aan kunt veranderen. Ik had wel graag meer willen lezen over het tweede toneelstuk, je hoopt eigenlijk zo op een goede afloop, maar ik vrees dat dat er niet in zit. Zijn deze toneelstukken ooit uitgevoerd? Want daar hoopt een schrijver van toneelstukken toch op, denk ik?
Ze zijn inderdaad allebei opgevoerd, ook internationaal zelfs. Jillson legt in de inleiding uit dat er allerlei redenen zijn waarom juist deze twee toneelstukken gebundeld zijn, en een van de redenen is dat het de enige twee stukken van Gatti zijn die ooit in Amerika zijn opgevoerd.