Kameroen: een eigen harteklop

Zodra ik hoorde over Werewere Liking, de hypergetalenteerde kunstenaar die tegelijk schrijver, schilder, theatermaker, beeldhouwer en filmmaker is, wist ik dat ik mijn Kameroense auteur gevonden had. Ik kwam haar naam tegen in een recensie van Wim Bossema, die haar ‘[e]en van de markantste vrouwen van Afrika’ noemt. Liking (1950) werd geboren in Kameroen, maar woont sinds 1978 in Abidjan, Ivoorkust. In 1983 richtte ze daar Dojo Ki-Yi op, want ze heeft de zwarte band in Taekwondo – je bent alleskunner of je bent het niet. In een interview met Amelia Parenteau vertelt Liking dat de dojo vooral bedoeld was om jonge mensen bij elkaar te brengen met wie ze theater zou kunnen maken. Langzaam veranderde het sportcentrum in een culturele ontmoetingsplaats (‘Villa Ki-Yi’), om uiteindelijk uit te groeien tot een van de meest bijzondere kunstenaarskolonies ter wereld: Village Ki-Yi. In het dorp wonen schrijvers, schilders, dansers en theatermakers uit allerlei landen en er is een school waar straatkinderen worden opgeleid in de kunsten.

Bossema’s recensie gaat over Afgesneden herinnering (2009), een roman over een getalenteerde vrouw die iets wegheeft van Liking zelf, maar ik raakte nieuwsgierig door wat hij elders schrijft over Als Jaspis en Koraal (1991). Het boek verscheen in 1983 in het Frans en werd, net als Afgesneden herinnering, vertaald door Marianne Gossije. Het is geen traditionele, verhalende roman – Bossema waarschuwt zelfs dat het ‘geen gemakkelijke kost’ is – en dat was natuurlijk precies wat ik zocht: iets anders dan anders.

Als Jaspis en Koraal is een overdonderende mengeling van essayistische overpeinzingen, liederen en toneeldialogen. Het is geen roman, lied, toneelstuk of gedicht – het is alles tegelijk. Een ‘lied-roman’, in Likings eigen woorden. In het nawoord van Jan Kees van de Werk legt ze uit dat haar werk in het verlengde ligt van ‘de traditionele zwarte Afrikaanse esthetica die juist wordt gekenmerkt door een vermenging van de genres’ en bekritiseert ze de westerse hang naar anekdotes: ‘Teksten hebben een zenuwgestel nodig dat de dorst naar anekdotes doet vergeten en het verhaal zijn eigen harteklop geeft’.

Een eigen harteklop heeft Als Jaspis en Koraal zeker. Door de experimentele vorm is de tekst chaotisch en overweldigend, maar één ding is duidelijk: ze is nietsontziend, genadeloos en spottend. De volledige titel luidt Als Jaspis en Koraal. Dagboek van een Mannenhaatster, maar aan veel dagboekschrijverij komt de hoofdpersoon niet toe. In plaats daarvan rijgt ze alles en iedereen aan haar vlijmscherpe pen. Vaak is die pen gericht tegen de twee mannelijke personages, Grozi en Babou, die in oeverloze dialogen discussiëren over vragen zoals wat nou eigenlijk Afrikaanse kunst is. In keiharde bewoordingen maakt de mannenhaatster hun gezwets met de grond gelijk, want het blijft alleen bij woorden. Dat verbaast haar niets, want ze weet dat in hun genen ‘de rotting van de macho-cultuur zit die al zoveel eeuwen heerst en alles vanuit de fallus beziet’. Daartegenover staat zij zelf, ‘het oeratoom dat zich nooit tevreden kan stellen met een mannelijke rib om te bestaan’.

Met dezelfde spot richt de mannenhaatster haar pijlen op clichématige beschrijvingen van Afrika als hopeloos, niet te redden continent. ‘Laten we dit boek als een spel spelen’, stelt ze voor op de eerste bladzijden. ‘We spelen een vermenigvuldiging: verrotting maal een aardverschuiving plus een plaag maal een catastrofe is (…) Afrika’. Zelf weet ze wel beter: Afrika is de plek waar een ‘Nieuw Mensenras’ geboren zal worden, en die mensen ‘zullen als jaspis en koraal zijn’.

Te midden van alle chaos bevat Als Jaspis en Koraal prachtige ideeën. Bossema had gelijk, het is geen makkelijke kost, maar wie openstaat voor een experimenteel spel met woorden en niet terugdeinst voor een literaire dolksteek hier of daar, kan haar hart ophalen aan deze lied-roman.