Eritrea: dekens van zand

Eritrea had eigenlijk het eenenvijftigste land moeten zijn dat ik bezoek, maar het is pas het negenenveertigste. Noodgedwongen heb ik twee landen overgeslagen: de Comoren, waar ik in augustus al langskwam, en Djibouti, waar ik vandaag had moeten aankomen. De twee landen doen een wedstrijd op het gebied van zeldzame vertalingen. Mouna-Hodan Ahmed, Aïcha Mohamed Robleh – geen enkele Djiboutiaanse vrouw lijkt in het Engels vertaald te zijn. En dus sloeg ik Djibouti over (duim maar voor me dat ik er nog zal terugkomen) en reisde ik van Somalië rechtstreeks naar Eritrea.

Daar vond ik via The Red Sea Press wel meteen een boek: Ararat Iyobs Blankets of Sand. Poems of War and Exile (1999), de allereerste Engelstalige dichtbundel uit Eritrea. De bundel laat ons een glimp zien van het leven tijdens en na de Eritrese onafhankelijkheidsoorlog, die begon in 1961 en eindigde toen Eritrea in 1991 onafhankelijk werd van Ethiopië. Op indringende wijze verwoordt Iyob de verwoesting, haar vlucht, en de pijnlijke zoektocht naar eenheid toen de oorlog voorbij was.

Iyob (1953-2018) werd geboren in Asmara, de hoofdstad van Eritrea. Na haar vrijlating uit de beruchte politieke gevangenis Mariam Gimbi verliet ze de stad te voet, lopend over bergen, langs rivieren en door woestijnen. De titel van haar bundel verwijst naar de rivierbedden waar ze sliep. ‘The dried riverbeds filled with white sands in the Sahel were the only comfortable “beds” I remember’, schrijft ze in het voorwoord. ‘I could put my shoulders into them and sleep as if on a real bed.  They were the safest “blankets of sand” in which I could dream of Asmara and write about it.’

Sommige van Iyobs gedichten zijn zelf net dromen over Asmara. In ‘September in Asmara’ schrijft ze melancholisch over de stad zoals die vroeger was, gezien door de ogen van de mensen die er zijn opgegroeid en die na de oorlog zijn teruggekeerd:

The children of Asmara
ask if the bougainvillea is still there,
their favorite café
under the same name?
The crowds and noise
of the market place
smelling of spices, spoiled fruit and vegetables.

[…]

They look with wonder
at the abandoned houses and apartments
asking themselves why they left
this beautiful place
to lie on hot sand
thorns biting their feet.

Maar hoe mooi de stad ook is en hoe ver weg de herinnering aan oorlog ook lijkt, de stad is niets vergeten:

Cathedrals and Minarets
appeal to the sky
call for Asmara’s children
her pain echoes in the cracked streets
where childhood steps remain buried
waiting and waiting for another September.

Met pijnlijke, treffende beelden – de kinderstappen die begraven blijven, de moeder die haar kinderen telt – maakt Iyob het verdriet en de angst voelbaar die ontstaan wanneer je land voor je ogen verwoest wordt. Eén van de beste gedichten is ‘When Your Greatest Hope is Peace’, waarin ze opsomt wat oorlog precies is. Het is gewend zijn aan het geluid van kogels, je zorgen maken wanneer het stil is, en vergeten hoe de nacht eruitziet omdat er een avondklok is:

No one seems to understand
why she ran away from her country
its perfect climate and green mountains
surrounded by misty clouds

There are troubles everywhere
but she ran away
because war is

Watching smoke rise from burning villages
from your bedroom window

In andere gedichten beschrijft Iyob hoe het is om een vluchteling te zijn – altijd stateloos, altijd tweederangs. Ze schrijft over landen die vredig zijn, maar vreemd, over vluchtelingen die moeten vechten met de immigratiedienst, en over kinderen die zich Eritrea niet meer kunnen herinneren.

In haar voorwoord vertelt Iyob dat het lang duurde voordat ze begon met schrijven. Toen ze opgroeide was er geen sprake van vrijheid van meningsuiting in Eritrea en moesten mensen altijd op hun hoede zijn voor onverwachte huiszoekingen naar onafhankelijkheidspamfletten. ‘I read other poets and writers with envy – not so much of what they wrote as of their sheer ability to sit down and write’, schrijft Iyob. Pas toen ze als adviseur werkte voor een ILO/UNCHCR-missie en een bezoek bracht aan vrouwelijke vluchtelingen in Oost-Sudan, begon ze met schrijven. Ze sprak een oudere vrouw in een vluchtelingenkamp en zette haar ongehuilde tranen en gebukte schouders na afloop meteen op papier. ‘From then on, whenever I felt the words, I would write’, schrijft Iyob. ‘I felt these drops of words so close to my heart that it would be years before I dared to show them to friends’. Ik begrijp dat. Als lezer voel je de woorden ook.