Armenië: ze noemden me een vluchteling

Al voordat ik vertrok vroeg ik me af wanneer je een boek precies Oegandees, Braziliaans of Kiribatisch mag noemen. Moet de auteur in het land geboren zijn? Er lange tijd gewoond hebben? Of er simpelweg een sterke band mee hebben? En misschien nog wel belangrijker: moet je literatuur eigenlijk wel in hokjes willen stoppen? Mijn keuze voor Armenië bewijst eens te meer hoe ingewikkeld deze vragen zijn. De Armeens-Amerikaanse Anna Astvatsaturian Turcotte groeide op in Azerbeidzjan, moest op haar elfde vluchten naar Armenië, en woont sinds haar dertiende in Amerika. Had ik haar memoires moeten laten meetellen voor Azerbeidzjan? Of Amerika? Het is een moeilijke vraag. De titel van haar boek is niet voor niets Nowhere. A Story of Exile.

Astvatsaturian Turcottes memoires zijn gebaseerd op de dagboekfragmenten die ze schreef toen ze net in de VS was aangekomen, nadat ze jarenlang als een speelbal heen en weer was gegooid tussen Azerbeidzjan, Armenië en Rusland. Wanneer haar familie aankomt in North Dakota slepen ze een aantal koffers en bovenal een wanhopige, doordringende droom met zich mee: ‘a dream that, somewhere, there must be a country, a land that would welcome us, protect us, and accept us as we were’.

Dat privilege heeft de familie tot dan toe nog nooit gehad. In maar liefst drie verschillende landen werden ze met de nek aangekeken. Het begint allemaal in Baku, de hoofdstad van Azerbeidzjan, waar Anna samen met haar familie in een klein appartementje woont. Eerst lijkt er niets aan de hand. Ze gaat naar school, heeft goede vriendinnen en zit graag in de tuin avonturenverhalen te lezen. Toch zijn er op de achtergrond al decennialang spanningen tussen de islamitische Azeri en de christelijke Armeniërs. Anna’s familie behoort tot die laatste groep, de minderheid.

Anna’s afkomst drukt al vroeg een stempel op haar leven, maar rond haar tiende verjaardag wordt het menens. De Azeri’s beginnen demonstraties te organiseren en al snel slaat de sfeer om van onheilspellend naar ronduit vijandig. Op een gegeven moment wordt het zo gevaarlijk dat Anna’s vader alle messen verzamelt uit de keuken. Hij legt ze in een stapel voor zich neer op de eettafel, voor het geval de demonstranten het huis binnendringen. Die zomer gaat Anna’s familie voor het eerst niet naar zee. Er worden Armeniërs vermoord op het strand. Onder elkaar speculeren mensen dat Azeri’s hen aan hun benen onder water trekken totdat ze verdrinken.

Niets in Anna’s leven is meer hetzelfde. Haar vriendinnen keren zich tegen haar, op straat is ze constant bang dat ze er te Armeens uitziet, en wanneer Armenië getroffen wordt door een grote aardbeving, ziet ze Azeri’s dansen van vreugde. Het is hartverscheurend om te lezen wat deze vijandigheid met een jong meisje doet. Anna vraagt zich vertwijfeld af wat ze in hemelsnaam misdaan heeft om zo gehaat te worden.

Wanneer ze noodgedwongen moeten vluchten naar Armenië, verwacht Anna stiekem dat alles beter zal worden – ze zijn zelf immers Armeens. Toch worden zij en haar familie niet met open armen ontvangen. Haar klasgenootjes lachen haar uit, haar leraren behandelen haar als een stuk vuil en iedereen blijft haar maar ‘vluchteling’ noemen. Het land waar ze al haar hele leven van heeft gedroomd, is haar liever kwijt dan rijk. Anna weet dat er maar één antwoord is op de vraag waar haar thuis is: nergens.

Geholpen door haar eigen dagboekfragmenten, die hier en daar letterlijk zijn overgenomen in Nowhere, maakt Astvatsaturian Turcotte invoelbaar hoe het is om als jong meisje constant in angst en onzekerheid te leven. Ze publiceerde Nowhere zelf, en de Armeense schrijver en dichter Tatul Sonentz-Papazian redigeerde het boek, ‘carefully and lovingly preserving the voice of a child’. Een enkele taalfout ontsnapte hem, maar het geeft niet. Taaltechnisch rammelt Nowhere misschien, maar Astvatsaturian Turcottes verhaal is des te indrukwekkender. Als je het uithebt kun je alleen maar hopen dat haar droom in de Verenigde Staten eindelijk werkelijkheid werd.

.

PS Heb ik nog maar twee weken geleden gepost dat ik weer terug ben, sla ik alweer een vrijdag over. Sorry! Ik moest vorige week maar liefst zeshonderd pagina’s nakijken en mijn vrienden hadden mij nodig. Zij gingen voor. Maar ik doe mijn best!