Kenia: fel, poëtisch, briljant

Al sinds ik in juli besloot om alleen nog vrouwen te lezen voor dit project, wil ik graag lezen wat ik niet las. De reden waarom ik daar juist vorige week mee begon, is dat mijn keuze voor Kenia een boek was om met een grote boog omheen te reizen. Ik ergerde me al sinds ik het kocht aan de spuuglelijke voorkant, en na een paar bladzijden bleek dat de inhoud niet veel mooier was. Ik besloot een tussenstop te maken in Equatoriaal-Guinea en Gambia en ging intussen in sneltreinvaart op zoek naar een alternatief. Er waren meerdere veelbelovende kandidaten, zoals Yvonne Owuors roman Dust – al zou die als moderne klassieker misschien gediskwalificeerd moeten worden voor dit project – en Wangari Maathai’s autobiogriafie Unbowed, het indrukwekkende levensverhaal van de milieu- en politiek activist die als eerste Afrikaanse vrouw de Nobelprijs voor de Vrede won.

Er was echter één boek waar ik al na het lezen van enkele recensies niet omheen kon: Shailja Patels Migritude. Uit alle lof sprak dat dit niet zomaar een boek is, en de recensenten hadden gelijk. Migritude verzet zich tegen elke categorisatie, zoals ook Patel niet in een hokje past. Ze is niet alleen dichter, maar ook spoken word artist, toneelschrijver en activist. Haar boek brengt al die identiteiten samen: het is poëzie, theater en een activistisch protestlied in één. Behalve gedichten bevat het prozagedichten, verhalen, brieven, mini-essays en talloze prachtige illustraties. Niet-poëzieliefhebbers, dit boek is ook voor jullie. Migritude gaat alle genres voorbij.

Dat heeft alles te maken met de ontstaansgeschiedenis van het boek. In 2004 ontmoette Patel na een optreden regisseur Kim Cook, aan wie ze het verhaal van haar koffer met sari’s vertelde. Haar moeder verzamelde ze al sinds Patel klein was, voor haar bruiloft. Op een gegeven moment was ze het wachten moe en besloot ze de koffer maar gewoon aan haar dochter te geven. Onder Cooks artistieke leiding veranderde dat verhaal in een activistische one woman show die staande ovaties kreeg in de VS, Italië en Kenia. Migritude is de papieren versie van die show, een boek als een wervelend theaterstuk.

In Migritude – een woordspeling op Négritude en migrant attitude – komt Patel op voor alle migranten die weigeren te kiezen tussen twee identiteiten en geeft ze een podium aan hun onvertelde verhalen. Als Keniaanse van Indiase afkomst, en later als vrouw van kleur in het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten, weet Patel hoe het is om overal een vreemde te zijn. Nergens is ze echt thuis. Niet in Kenia, waar zelfs de grootste dosis patriottisme haar huid nooit zwart zal maken, en niet in de VS, waar haar ouders vier uur nadat hun vlucht is geland nog steeds nergens te bekennen zijn:

and we know / with the hopeless rage of third-world citizens / of African passport holders / that the sum of their lives and labour / dreams and sacrifice / is being measured / sifted / weighed / found wanting / by Immigration

Patels persoonlijke leven vertelt een politiek verhaal – dat van de eeuwenlange koloniale onderdrukking die nog tot op de dag van vandaag levens verwoest. Patel ontrafelt die geschiedenis en drukt ons met onze neus op feiten, cijfers en ooggetuigenverhalen. In felle teksten laat ze zien dat koloniaal onrecht niet het verleden is, maar het heden. Dat in Kenia gestationeerde Britse soldaten tussen 1965 en 2001 meer dan 650 keer van verkrachting zijn beschuldigd. Dat Afrikaanse landen jaarlijks miljarden dollars aan westerse landen betalen ter afbetaling van een schuld die ontstond door koloniale regimes. Dat migranten nog dag in, dag uit te maken hebben met discriminatie. De woede die achter Patels woorden kolkt is op elke pagina voelbaar. Haar boek is als een onvermijdelijke explosie, ontstaan uit niets minder dan noodzaak:

something is / bursting the walls / of my arteries / something is / pounding its way / up my throat / volcano rising / finally I understand / why I’m a poet

Patels macht over het woord lijkt grenzeloos en binnen achttien pagina’s was ik in tranen. ‘My job is not to make you feel good’, zegt Patel in een interview met Vanita Reddy dat is opgenomen in het boek. ‘My job is to crack open your complacency, show you what you’ve chosen not to see, make you squirm.’ Patel hoort bij een generatie migranten die hun plek opeist in de wereld en zich krachtig uitspreekt tegen onrecht.

Behalve het eerste deel, Migritude, bevat de bundel nog drie delen. In The Making and Other Poems staan de gedichten die de fundering vormen waarop Migritude is gebouwd; The Journey schetst middels een tijdlijn en twee interviews het ontstaan van het boek. Ook is er een Shadow Book, waarin Patel tekst en uitleg geeft bij het eerste deel en ons een glimp van haar show laat zien. Het is mooi, maar ze heeft het eigenlijk niet nodig. De teksten uit Migritude spreken voor zich, met een felheid en vastberadenheid waar veel schrijvers alleen maar van kunnen dromen en in woorden die zo’n poëtische kracht hebben dat iedereen ze zou moeten lezen.