Lesotho: zo zijn wij allemaal

Ik had me geen betere start van mijn vernieuwde papieren wereldreis kunnen wensen dan Basali!, de eerste verhalenbundel geschreven door Lesothaanse vrouwen. Het boek werd samengesteld door de Amerikaanse K. Limakatso Kendall, die in de jaren ’90 als Fulbright Scholar aan de Nationale Universiteit van Lesotho werkte. Tijdens een cursus ‘Women’s Writing’ realiseerden zij en haar studenten zich dat er maar weinig werk van Lesothaanse vrouwen in het Engels was verschenen, terwijl elke student vrouwen kende wiens verhalen door omstandigheden nooit een podium hadden gekregen. Kendall en haar studenten besloten dat podium eigenhandig te bouwen.

De studenten luisterden naar verhalen van vrouwen uit alle hoeken van Lesotho en traden op als vertaler of vertelden de verhalen opnieuw in hun eigen woorden. Sommigen vonden zelfs inspiratie voor het schrijven van hun eigen verhaal. De collectie werd aangevuld door leden van een groep genaamd ‘Basotho Women in the Media’ en ook een aantal van Kendalls collega’s aan de universiteit schreven een verhaal. Zelf maakte Kendall een foto-essay met beelden van Lesothaanse vrouwen om de bundel mee af te sluiten. In 1995 was Basali! Stories by and about women in Lesotho een feit.

Alleen al door de titel zal ik dit boek nooit vergeten. De letterlijke vertaling van Basali! is ‘vrouwen’, maar zoals Kendall in haar introductie aangeeft betekent de uitroep in werkelijkheid oneindig veel meer. Het woord is ‘rich with humour, affection and women’s connection’ en wordt meestal door de ene vrouw tegen de andere gezegd, ‘often delivered with a laugh, an amused shaking of the head, or a clapping of hands’. Volgens Kendall zou je het woord misschien nog het beste kunnen vergelijken met het Amerikaanse ‘Girl!’ – het wordt op dezelfde hoogte en met hetzelfde stijgende toonverschil gezegd. Maar, benadrukt Kendall, het grote verschil is dat ‘Girl!’ enkelvoud is – het wordt gebruikt om het lef van een individu te prijzen. ‘Basali!’ is meervoud: ‘it carries with it the implication that whatever the one woman is, and is being praised or admired for, is also true for the rest of her kind. “You are outrageous, powerful, etc.; and so are we all!”’

Het respect dat schuilgaat achter deze uitroep is terug te zien in de manier waarop Kendall en de schrijvers met auteurschap omgaan. Ze zijn, in Kendalls woorden, ‘deeply concerned about the question whose stories these are’. Wanneer een verhaal op artistieke wijze wordt verteld in het Zuid-Sotho en vervolgens wordt getranscribeerd, vertaald en herschreven door een luisteraar – wiens verhaal is het dan? De auteurs zijn zich bewust van de koloniale uitbuiting van Afrikaanse rijkdom, en van de neokoloniale imitaties daarvan, en willen dat onrecht niet herhalen. Ze besluiten dat het auteursrecht van de mondeling vertelde verhalen gedeeld zal worden door de verteller en de vertaler, dat beide namen boven de verhalen komen te staan, en dat de opbrengst van de bundel eerlijk wordt verdeeld tussen alle auteurs. Een sterker contrast met de andere mondelinge vertellingen uit dit project is haast niet mogelijk. (Die vertellingen waren De Kroniek van de Kamara, waarbij de namen van alle vertalers op de voorkant prijkten maar die van Vase Kamara zelf niet, en Folktales from the Moose of Burkina Faso, waarin de namen van de vertellers überhaupt niet genoemd werden.)

Ook het taalgebruik van de schrijvers uit Basali! reflecteert hun ideeën over onrecht. Veel vertalers hebben geprobeerd om zo dicht mogelijk bij de taal, toon en uitdrukkingen van de vertellers te blijven. Zo hebben ze een variant van het Engels gecreëerd die uniek is voor Lesotho – een variant die, zoals Kendall in de introductie schrijft, nadrukkelijk niet het Engels van de kolonisator is.

Gezien de inhoud van de veelal autobiografische verhalen, is het niet verwonderlijk dat Kendall en de schrijvers zich zo bewust zijn van dit soort onrecht – ze kunnen er zelf over meepraten. Onderdrukking, discriminatie en geweld lopen als een rode draad door de bundel. Zo beschrijft Mpho ’M’Atsepo Nthunya hoe de Boerenpolitie haar terroriseerde en in de cel gooide, vertelt ’M’Atseleng Lentsoenyane over een man die zijn vrouw op genadeloze wijze in elkaar slaat om haar te straffen voor haar kinderloosheid, en laat Hilda ’M’Amapele in ‘How I Became an Activist’ de gevolgen van de apartheid zien.

Alle tegenslagen maken de prestaties van deze vrouwen extra indrukwekkend. Triomfen zijn er namelijk genoeg. In ‘Give Me a Chance’ vertelt Mzamane Nhlapo over een vrouw die ondanks de tegenwerking van haar man en schoonfamilie met alle tradities durft te breken om eten voor haar kinderen op tafel te kunnen zetten. En in ‘Arriving Home in a Helicopter’, vertaald door Sr. Alina Khabane, beschrijft Julia ’M’Amatseliso Khabane hoe zij als jong meisje onverwachts naar school kan gaan in de stad. Voor het eerst in haar leven stapt ze in een auto, om jaren later en een diploma rijker weer thuis te komen in een helikopter.

Basali! is geen standaard verhalenbundel. Sommige verhalen zijn anekdotisch, andere hebben iets weg van een feitelijk verslag en er zijn weinig verhalen met traditioneel begin, midden en eind. Dat is misschien even wennen, maar Basali! is die moeite meer dan waard. De bundel bevat prachtige beelden, treffende wijsheden, en een hartverwarmende hoeveelheid liefde, respect en verbondenheid.

PS Zoals jullie zien, maak ik van de gelegenheid gebruik om te experimenteren met nieuwe afbeeldingen. Wordt vervolgd!