Mali: een kwestie van doorzetten

Er zijn meesterwerken die ik nooit zal lezen. Niet uit tijdgebrek, maar omdat ik gruwel bij de gedachte alleen al. Zo zal ik nooit verder komen dan de eerste pagina van Lolita. Nabokov mag nog zo briljant schrijven; geen enkele stijl is briljant genoeg om mij door het afschuwelijke verhaal van Humbert Humbert en zijn misbruik van een twaalfjarige heen te loodsen. De afgelopen week moest ik vaak terugdenken aan mijn opluchting toen ik dat boek weglegde, want mijn Malinese boek had ik graag aan het rijtje niet uitgelezen meesterwerken toegevoegd.

Ik kwam het boek tegen in een artikel van Vamba Sherif, de Liberiaans-Nederlandse auteur van onder andere Het land van de vaders (1999) en De zwarte Napoleon (2015) en medesamensteller van Zwart, de bundel met Afro-Europese literatuur uit de Lage Landen die eerder dit jaar verscheen. In het artikel, dat in 2008 in de Volkskrant verscheen, schrijft Sherif vol vuur over de debuutroman van de Malinese schrijver Yambo Ouologuem (1940-2017). Hij vertelt hoe Le devoir de violence (1968), door Jenny Tuin vertaald als Het recht van geweld (1970), een revolutie ontketende en een stempel drukte op de Franse en de wereldliteratuur, zonder het achterlijke beeld van Afrika dat Sherif uit andere romans kende te herhalen. Toen hij het las ging er een wereld voor hem open: ‘een wereld vol geweld, maar ook een van ongekende schoonheid’.

Dat geweld zag ik. Ouologuem schetst de geschiedenis van het fictieve Afrikaanse rijk Nakem, van 1202 tot na de Tweede Wereldoorlog. Hij beschrijft eerst de verschrikkingen van verschillende West-Afrikaanse dynastieën en zoomt vervolgens al snel in op de levens van de tot slaaf gemaakte Tambira en Kassoumi, om te eindigen met het verhaal van hun zoon Raymond-Spartacus Kassoumi, die in Parijs gaat studeren. Steeds laat Ouologuem er geen twijfel over bestaan: de geschiedenis van Nakem is schokkend, bloederig en gewelddadig.

De schoonheid was iets moeilijker te ontdekken. Ouologuem beschrijft de liefde, ja, maar die lijkt bij hem maar al te vaak gepaard te gaan met dwang en verkrachting. Sterker nog, hij beschrijft zoveel gruwelijkheden dat ik meer dan eens overwoog om per direct naar Burkina Faso te vertrekken. Toch bleef ik. Was het doel van het project niet om boeken te lezen die ik anders nooit zou lezen? Bovendien won Ouologuem de Prix Renaudot voor zijn boek, wat hem de eerste Afrikaanse schrijver maakte die een grote Franse prijs won, en kreeg hij lovende recensies (in ieder geval tot er een discussie over plagiaat ontstond). Misschien zag ik iets over het hoofd.

Dus las ik door. Een afschuwelijke beschrijving van een vrouwenbesnijdenis? Laat maar komen. Een schokkende seksscène waarin een man zijn twee honden op een vrouw afstuurt? Doorlezen met die handel. Een orgie waarin een broer en zus het bed delen? Waarom niet. En door.

Tussen al dat geweld doemde uiteindelijk toch nog schoonheid op. Niet in Ouologuems beschrijvingen van de liefde, die ik maar moeilijk serieus kon nemen, maar in de grootsheid van de roman zelf. Ouologuem heeft een epos geschreven waarin hij geschiedenis, legendes, mythes, religieuze verhalen en toneel met elkaar vermengt om zo meer dan zeven eeuwen Afrikaanse geschiedenis te overspannen. Qua stijl doet Het recht van geweld nu eens denken aan de Bijbel en dan weer aan een westerse roman, en altijd schrijft Ouologuem met een statige, enigszins ouderwetse maar dichterlijke toon. Bovenal geeft de roman inzicht in de repercussies van een geschiedenis van geweld en kolonisatie, waarin zwarte mensen tot slaven werden gereduceerd. Ouologuem laat zien wat het betekent om oppressie te overleven en lijkt te betogen dat zwarte mensen, gezien de geschiedenis, nou eenmaal recht hebben op geweld.

Toch laten alle gruwelijkheden, en in het bijzonder zijn behandeling van vrouwelijke personages, een zure nasmaak achter. Vrouwen spelen geen rol van betekenis in Ouologuems universum, behalve als rekwisieten voor mannen om af te ranselen, te verkrachten of te vermoorden – of alle drie. In Het recht van geweld is zelfs de liefde een strijd. Zo schrijft Ouologuem over mannen die vrouwen ‘overwinnen’, waarbij hun penis het ‘wapen’ is en hun sperma het ‘gif’. Vreemd genoeg lijkt Ouologuem te denken dat vrouwen dat maar al te graag laten gebeuren, want wanneer Kassoumi de herhaaldelijke protesten van Tambira negeert, wordt zij ‘overweldigd door een verrukkelijk gevoel van nederlaag’. Het doet me denken aan een scène uit Albert Salvadó’s The Teacher of Cheops (mijn keuze voor Andorra), waarin een tot slaaf gemaakt meisje het jammer vindt dat de soldaten die zich op de andere meisjes storten, haar niet aantrekkelijk genoeg vinden om te bespringen. Er is een woord voor wat jullie personages hier doen, beste heren auteurs, en het is niet ‘overwinning’.

Natuurlijk is de relatie tussen kunst en het kwaad een ingewikkelde. Een roman met seksistische personages is niet per definitie zelf seksistisch en het afschrikwekkende onderwerp van Lolita betekent niet automatisch dat het boek geen meesterwerk is. Wellicht zie ik iets over het hoofd en heeft Ouologuem een briljant commentaar geschreven op het seksisme en de ondergeschikte rol van vrouwen in de geschiedenis van Mali. Toch kon ik me niet aan de indruk onttrekken dat alle narigheid en ellende zijn literaire kwaliteiten overschaduwen. Of Het recht van geweld een meesterwerk is? Misschien. Maar ik had het niet erg gevonden om alleen de eerste pagina te lezen.