Ondanks de titel hoopte ik tot aan de allerlaatste pagina van I Die by This Country op een wonder waardoor het allemaal toch nog goed zou komen. Waarom weet ik niet, want Fawzia Zouari (1955) maakt er geen geheim van dat haar roman in-en-in treurig is. ‘Listen to the happiness drifting away,’ waarschuwt Nacéra op de tweede pagina. Ze staat op het punt om haar jongere zus Amira het verhaal van hun leven te vertellen. Niet om in leven te blijven, ‘like that crazy Scheherazade’, maar om de tijd te doden terwijl ze wachten op het einde. ‘The storyteller from One Thousand and One Nights had reasons to stay alive. We only have reasons to die.’
Dat I Die by This Country (2018) niet geschikt is voor wie van eind-goed-al-goed houdt, moge duidelijk zijn. Toch hoop ik dat het verdriet niet al te veel lezers zal afschrikken, want Zouari’s schrijfstijl maakt alle ellende goed. Haar zinnen zijn eenvoudig, ritmisch en poëtisch; haar verhaal is indringend en raakt je recht in het hart. Het is me een raadsel waarom dit boek haar eerste en enige in het Engels vertaalde roman is. De vertaling van Skyler Artes, die overigens prachtig is, liet nog lang op zich wachten ook – Ce pays dont je meurs verscheen al in 1999.
Het verhaal begint in Algerije, waar Nacéra’s moeder Djamila droomt van een leven in Frankrijk. Pas na jarenlang keihard werken in een Franse autofabriek kan haar man Ahmed het zich veroorloven om haar (en de inmiddels geboren Nacéra) naar Parijs te laten komen. Handenwrijvend geeft hij hun een rondleiding door hun nieuwe appartement, een driekamerflat in een goedkoop complex vlakbij de ringweg. Vol trots zegt hij dat het maar twee meter bij de metro vandaan is en recht boven de supermarkt. Djamila is verbijsterd. In Alouane woonden ze middenin het dorp, in een huis met kamers zo groot dat je erin kon voetballen, en had ze überhaupt nooit boodschappen hoeven doen – dat deed de hulp.
Het is de eerste van vele ontluisteringen. Al snel gaan Djamila’s dromen niet meer over Frankrijk, maar over Algerije: ‘She really did want to set foot in our world, but she didn’t want to give up tattooing that foot with henna’. Teruggaan is echter geen optie – hun trots staat hen in de weg. Onder geen beding mag de familie erachter komen hoe zwaar het leven in Frankrijk is. Elke zomer voordat ze naar Algerije rijden, geven ze al hun spaarcenten uit en laden ze de auto vol met cadeaus om de schijn hoog te houden.
In werkelijkheid is Frankrijk hen langzaam maar zeker aan het vermorzelen. Van micro-agressies tot stapels papierwerk – alles en iedereen maakt duidelijk dat ze niet net zoals andere Fransen zijn. Ze maken zich kleiner en kleiner, totdat ze zich zelfs verontschuldigen voor de metrostoel die ze bezet houden. De afwijzing is het moeilijkst voor Amira, die in Frankrijk geboren is. In een poging zo Frans mogelijk te zijn, stopt ze met eten. Het is tevergeefs: ondanks haar lichte huid zien anderen haar nog steeds als Arabisch, niet als Frans. Haar weigering gaat hoe langer hoe meer op een hongerstaking lijken, alsof ze zich verzet tegen Frankrijk zelf.
Eén voor één knakken ze. Ahmed breekt zijn rug in de fabriek en sterft twee jaar later aan een bloeding. Djamila gaat ten onder aan haar zware schoonmaakwerk. Amira blijft weigeren te eten en kwijnt steeds meer weg. Nacéra blijft het langst overeind. Even gloort er zelfs een sprankje hoop – de liefde – maar wanneer haar vriend plotseling wordt uitgezet, blijft er ook voor Nacéra niets meer over om voor te leven.
Ik zei het al: I Die by This Country is geen vrolijk boek. Nauwgezet laat Zouari zien hoe dromen van immigranten vermorzeld kunnen worden, hoe hoop kan vervliegen, hoe een land een familie kan doden. Gezien alle ontberingen voelt het bijna ongemakkelijk om het boek ‘mooi’ te noemen, maar toch is het zo. I Die by this Country is indringend, hartverscheurend, maar prachtig.
Zouari’s roman was overigens niet het eerste Tunesische boek waaraan ik deze maand begon. In eerste instantie had ik een detectiveroman uitgekozen en pas toen die onleesbaar bleek te zijn, stuitte ik tijdens een nachtelijke zoektocht onverwacht op deze titel. Een misbaksel maakte plaats voor een meesterwerk. Iets vergelijkbaars gebeurde mij eerder dit jaar: ik had een afschuwelijke Keniaanse roman uitgekozen, zocht halsoverkop een vervanger en kwam zo terecht bij een van de beste boeken die ik het afgelopen jaar las. Als dit de manier is om steengoede literatuur te vinden, dan hoop ik dat er nog vele onooglijke misbaksels zullen volgen.
2 Reacties
Een recensie om stil van te worden. Ik vraag me af hoe er in Frankrijk gereageerd is op deze roman, en hoeveel van deze romans nog nodig zijn voordat er iets verandert, niet alleen in Frankrijk, ook in een land zoals Nederland.
Stiekem dacht ik iets vergelijkbaars bij sommige andere boeken die ik het afgelopen jaar las: als iedereen dit boek toch zou lezen, dan zou het allemaal goedkomen.