Wat ik niet las, deel 15: Democratische Republiek Congo

In deze serie ga ik terug naar achttien verschillende landen, op zoek naar de vrouwen die ik in de eerste helft van 2018 over het hoofd zag. Zoals Sandra Uwiringiyimana (1994), mensenrechtenactivist en medeoprichter van het Jimbere Fund, een organisatie die strijdt tegen armoede in Congo. Het is niet gek dat ik de Congolees-Amerikaanse Uwiringiyimana nu pas tegenkom. Ga maar eens op zoek naar Engelstalige literatuur van Congolese vrouwen – het levert bitter weinig resultaten op. Zoals veel vrouwen die ik ben tegengekomen in dit project, worden Congolese vrouwen maar zelden vertaald.

Sterker nog, ik heb maar één vertaalde vrouw gevonden: Clémentine Nzuji, die met een aantal gedichten is vertegenwoordigd in de bloemlezing A Rain of Words. Ik was al begonnen aan haar poëzie, toen ik nog een laatste blik wierp op Wikipedia. En ja hoor, helemaal onderaan de lijst van Congolese auteurs stond één enkele Engelstalige titel: How Dare the Sun Rise (2017), de memoires van Uwiringiyimana.

In het boek, dat ze schreef samen met journalist Abigail Pesta, beschrijft ze in eenvoudige taal en met veel compassie hoe het is om verder te leven na het onmogelijke. In 2004, op tienjarige leeftijd, overleeft Uwiringiyimana ternauwernood het bloedbad in het vluchtelingenkamp Gatumba in Burundi. Ze ligt samen met haar zusje en moeder in hun tent te slapen wanneer rebellen het kamp binnendringen, de tenten en brand steken en 166 mensen vermoorden. Uwiringiyimana kan in leven blijven door zich te verstoppen onder een matras, maar haar zesjarige zusje Deborah overleeft haar schotwonden niet. Jaren later strijdt Uwiringiyimana als invloedrijke activist tegen de onzichtbaarheid van verhalen zoals dat van haar zusje. How Dare the Sun Rise, schrijft ze in het nawoord, is haar onafhankelijkheidsverklaring. ‘It is a story of how hatred failed and love and justice prevailed.’

Uwiringiyimana en haar familie horen bij een minderheidsgroep, de Banyamulenge. Omdat ze er anders uitzien en een andere taal spreken, worden ze gezien als buitenstaanders. In een land waar het toch al onveilig is – België liet Congo instabiel en vol burgeroorlogen achter – wordt het steeds gevaarlijker voor hen. In de eerste hoofdstukken verhuist Uwiringiyimana noodgedwongen van de ene naar de andere plek: van een groot, geel huis in het zonnige Uvira, via het vluchtelingenkamp in Burundi naar een propvol appartementje in Rwanda.

Uiteindelijk komen zij en haar familie in 2007, na een slopende immigratieprocedure, terecht in Rochester, New York. Daar maakt Uwiringiyimana kennis met ‘a different kind of war zone’: eentje waarin ze gedefinieerd wordt door haar huidskleur. In Congo was ik Sandra, schrijft ze, maar in Amerika niet: ‘I was black. I was black first, and then I was Sandra.’ In alle andere opzichten zijn zij en haar familie juist onzichtbaar. In Uvira had haar feministische moeder een eigen bedrijfje; in Rochester maakt ze midden in de nacht bioscoopzalen schoon. Werkervaring uit Congo betekent er niets.

Door middel van haar activisme weet Uwiringiyimana die onzichtbaarheid uiteindelijk te overwinnen. Waar ze maar kan, vertelt ze het verhaal van de Banyamulenge en van Deborah, vastbesloten om ervoor te zorgen dat haar zusje nooit vergeten wordt. Ze spreekt tijdens de Women in the World Summit, wordt geïnterviewd door Charlie Rose en maakt tijdens het White House Correspondent’s Dinner kennis met Michelle en Barack Obama. Telkens opnieuw bewijst Uwiringiyimana dat de rebellen hebben verloren. ‘These men have ended the lives of 166 people,’ schrijft ze in haar nawoord, ‘but they started a fire in me.’

…

PS Zoals jullie misschien hebben gemerkt, houd ik me weer in het geheel niet aan mijn planning. Sorry! Ik zal maar geen nieuwe beloftes doen. Als er weer nieuwe blogposts online staan, zien jullie dat vast wel op Instagram, Bloglovin’ of in mijn nieuwsbrief.