Senegal: moderne apartheid

Met of zonder pen, de Senegalese schrijver Fatou Diome (1968) is activist. Dat zorgt voor memorabele momenten, en sommige daarvan zijn te goed om niet te herhalen. In april 2015 was Diome bijvoorbeeld tegelijkertijd met Thierry Baudet te gast bij een Frans praatprogramma voor een gesprek over de vluchtelingencrisis. Het resultaat was een vlammend betoog waarin ze de vrouwenhatende racist op geniale wijze op zijn plek zette. De video ging viraal en het blog Africa is a Country vertaalde haar beste uitspraken naar het Engels (las ik op het onovertroffen OneWorld magazine).

Diome wees Baudet op het racisme in de reactie op het drama: ‘Deze mensen, wiens lichamen aanspoelen op onze kusten – en ik kies mijn woorden zorgvuldig – als ze wit waren, zou de hele aarde schudden. In plaats daarvan zijn het zwarte mensen en Arabieren die doodgaan en hun levens zijn goedkoper’. Ze wees hem op de hypocrisie van migratie – witte Canadezen en Argentijnen die in Frankrijk komen wonen zijn expats; Afrikanen, Indiërs en Afghanen zijn altijd immigranten – en ze merkte op dat Europa door de manier waarop het de Ander representeert, de vreemdelingenhaat voedt. Tot slot sprak ze Baudet aan op zijn privileges: ‘With your passport, you go anywhere around the world, and act like you run the place, with your pretentious demeanor. Stop the hypocrisy. We will all be rich together or perish together’.

Op zo’n betoog is maar een reactie mogelijk: geef me al haar boeken! Ik las Diome’s debuutroman Le ventre de l’Atlantique (2003), door Noor Koch vertaald als De golven van de oceaan (2004). Het is een verhaal met autobiografische trekken. Net als Diome zelf wordt de verteller Salie geboren op het Senegalese eiland Niodior, groeit ze als ‘bastaardkind’ op bij haar grootmoeder en vertrekt ze wanneer ze begin twintig is voor de liefde naar Straatsburg. Die liefde houdt geen stand, maar ze blijft in Frankrijk en om haar studie te kunnen betalen werkt ze ’s nachts als schoonmaker.

Zelfs na tien jaar voelt Salie zich nog niet helemaal thuis (‘Als ik over het asfalt loop, herinneren mijn opgesloten voeten zich de vrijheid’) en misschien is het daarom dat ze hoofdstuk na hoofdstuk verhalen uit Senegal vertelt. Zoals het verhaal van haar broertje Madické, die ondanks Salies nuchtere opmerkingen droomt van een voetbalcarrière in Frankrijk. Of het verhaal van de onderwijzer Ndétare, die tevergeefs probeert om de traditioneel opgevoede kinderen van Niodior les te geven over de relatie tussen onderontwikkeling en een groot gezin.

Wanneer Salie op vakantie is in Senegal, blijkt dat ze ook in haar moederland een vreemdeling is geworden. Haar familie gelooft haar verhalen over haar moeilijkheden in Frankrijk niet en wanneer ze in haar eentje een hotelkamer huurt, ziet de receptionist haar aan voor een buitenlander. Alleen wanneer ze schrijft voelt ze zich vrij: ‘Overal ontworteld, voortdurend verbannen voel ik me alleen thuis daar waar Afrika en Europa hun trots laten varen en bereid zijn elkaar aan te vullen: op een bladzijde’.

Behalve een verhaal over ontworteling en verbanning, is De golven van de oceaan ook een protest tegen hypocrisie. Diome verwoordt het schrijnende verschil in de bewegingsvrijheid van Fransen en Senegalezen: ‘De prijs van het visum die de Senegalezen betalen om naar Frankrijk te mogen komen staat gelijk aan een maandsalaris in hun land, terwijl elke Fransman vrij en zonder formaliteiten naar Senegal kan reizen’. Eenmaal in Frankrijk, trekken Senegalezen nogmaals aan het kortste eind. Bijvoorbeeld in 2002, toen Senegal de kwartfinale van het WK bereikte. Het was ‘de kans om heel even de ontwijkende blik van het Westen vast te houden’, maar die blik werd snel weer afgewend. Toen de Senegalezen in Parijs feestvierden en de Champs-Elysées opstroomden, werden ze vlug weggejaagd. Het contrast met de Franse expats in Dakar die in 1998 zonder enige schaamte alle grote wegen verstopten en al drinkend de beste restaurants in beslag namen, kon niet groter zijn. Bankafschrift, afkomst en adres noemt Diome de ‘criteria van de moderne apartheid’.

Het lukt Salie maar niet om haar broertje en zijn vrienden te overtuigen van het racisme en de problemen die ze tegenkomt in Straatsburg. Stuk voor stuk denken de jongens rijk te kunnen worden in het paradijs dat Frankrijk heet. Door alle mannen die terugkeren uit Europa, wordt die mythe zorgvuldig in stand gehouden. Met humor beschrijft Diome de verhalen die rondgaan over het beloofde land. Zo licht de man van Barbès zijn verblufte toehoorders in over het fenomeen kinderbijslag: ‘Dus hoe meer ze zich voortplanten, hoe meer ze vangen. Elke avond dat ze de liefde bedrijven is een investering!’

Diome, die vorige maand nog een eredoctoraat ontving van de Universiteit Gent, heeft een vernieuwende stijl en schrijft heel beeldend. Op sommige momenten doet de tekst daardoor wat wollig aan, maar de meeste beeldspraak is origineel en goed getroffen. Zo zijn de dorpsbewoners menhirs op het voetstuk der traditie en is elk volgeschreven schrift een extra steen boven op de muur die zich tussen Salie en hen optrekt.

De golven van de oceaan is het zesde boek van dit project waarin migratie en ballingschap een grote rol spelen (na de romans uit Frankrijk, Portugal en Marokko, de toneelstukken uit Monaco en de gedichten uit Kaapverdië). Dat benadrukt maar weer eens dat literatuur niet netjes binnen de landsgrenzen blijft, maar zich grillig en rommelig buiten de lijntjes begeeft. Salie zei het al: de plek waar landen elkaar ontmoeten, is op een bladzijde.